(prefs adjs) 3 mw-(+v), 6 ma-, 7 ki-, 11 mw- • (su visita oficial a Japón) ziara yake rasmi nchini Japan [ej de CRI] • (mi hermano y yo somos buenos tenistas) kaka yangu na mimi ni wachezaji wazuri wa tenisi
(AUM) [> hacer al nombre de la clase 5/6 | si es de la clase 5/6, en pl: maji-]
(futuro)
(infijo de futuro) -ta- [nitapenda utapenda atapenda, tutapenda mtapenda watapenda; nitakula; (neg) sitapenda hutapenda hatapenda hatupenda hamtapenda hawatapenda; sitakula] • (te amaré) niTAkupenda • (vs monoss: comeré) nitaKUla (con obj: les daré: nitawapa) • (fut neg) pref suj neg + -ta- • (dame las ropas que se lavarán) nipe nguo ziTAKAzofuliwa • (yo habré trabajado) nitakuwa nimefanya kazi • (habremos salido) tutakuwa tumeondoka • (ya habréis comido) mtakuwa mmeshakula
(honor)
(saludo a mayores) shikamoo (resp: marahaba)
(imperativo)
raíz verbal [monoss conservan -ku-; pl +-ni (raíces bantúes cambian vocal final a '-e')]: sema / semeni (habla), kula / kuleni (come), jaribu / jaribuni (intenta) • (+obj) objeto al principio • raíces bantúes cambian vocal final a -e: niseme (háblame) • (cortés) =subj • (negativo) =subj negativo[v.'(subjuntivo)']
(interjeccs)
(uf! [por poco]) he!
(nombres propios)
[los nombres propios de lugar toman prefijos de la clase 9, salvo si les precede un nombre + 'de'] Moshi ipo.../ mji wa Moshi ipo... [Moshi está / la ciudad de Moshi está...]
(nombres)
[PREFS NOMS] 1/2 mu (m+C, mw+aeio) / wa (wa+a, we+ei) • 3/4 mi (m+C, mw+aei¿u?, m+o, mu+h / mi; 5/6 - (j+V, ji+monosils) / ma- (ma+a, me+ei, maji- con sdo aumentt); 7/8 ; [OBJETO] (me gustan los libros [en gen]) ninapenda vitabu; (me gustan estos libros) ninapenda vitavu hivi, ninavipenda vitavu hivi; (miro a las personas) [en gen]) ninatizama watu • (miro a estas personas) ninawatizama watu hawa • [concordancia de ns animados en clases 1/2, exc: con aumentats 5/6, concordancia 5/6 da matiz de afectividad] • (las puertas y las ventanas han llegado >usa pref cl 8 o del último ítem¡) madirisha na milango vimefika / imefika
(ordinales)
--
(participios)
(infin negativo) kuTOsoma, (de monoss) kuTOKUnywa • (gerundio / infinitivo de simultaneidad) -ki- (nikienda) • (vino cantando) alikuja akiimba • (le oían llorar) walimsikia akilia • (uso gerundio: ...para que pueda tomar las decisiones correctas dándole información y entretenimiento) ...ili aweze kufanya maamuzi sahihi kwa kumpa habari na burudani
(partitivos) (incluye gerundio)
--
(partículas)
--
(pasado)
-li- [nilipenda ulipenda alipenda, tulipenda mlipenda walipenda; nilikula] • (monoss -sin obj-: han comido: walikula) • (NEG) -ku- [sikupenda hukupenda etc; sikula [el -ku- es del tiempo v, no del infin]] • [PRET PERF] -me- [nimependa, nimekula] / -ja- [sijapenda, sijala] [no ha muerto: hajafa] • (me ha buscado: amenituma = kanituma) • -me- reforzado = -mesha- (ya ha...) • ame- = ka- (ha salido: katoka; ha comido: kala) • amesha- = kesha- (no se usa con monoss excepto kwenda: keshaenda) • (han estado esperando) wamekuwa wakingoja • (yo estaba haciendo) nilikuwa ninafanya • (ella estaba estudiando) alikuwa anasoma
(plural)
--
(presentativos)
--
(presente)
tiempos del presente: (actual) -na- [ninapenda unapenda anapenda, tunapenda mnapenda wanapenda; ninakula], (habitual) hu- [hupenda; hula], (general) -a- [napenda wapenda apenda, twapenda mwapenda wapenda; nala], (negativo) si-/ha-PRON- + raíz -i (si es de origen bantú) [sipendi hupendi hapendi, hatupendi hampendi hawapendi; sili] • (vs monoss, sin infijo objeto: retienen -ku- sólo en presente actual: ninakula, hula, nala, sili)
(pron)
--
(pronombres)
(cu' el CD se expresa con un nombre, se usa pronombre infijado: (a) siempre con ns de la clase 1; (b) con ns de las clases 2-11, cu' se traduce con artículo definido; siempre con ciertos verbos: -pa (dar), -ambia (contar), -ita (llamar)