🤗 Verbos auxiliares

Español

Chamorro

  • a punto de
  • --
  • acabar de (+inf)
  • --
  • deberías (~ hacer X)
  • (v.tb.'no')
  • estar
  • gaige [pl opc manggaige, siempre seguido por pron / suj] [neg: taigue, pl manaigue] • (en PS) estaba • (está en la escuela) gaige gue' gi eskuela • (están en la escuela) manggaige siha gi eskuela • (Paul está en la escuela ahora) gagaige si Paul gi eskuela • (el niño está en Guam) gaige i patgon giya Guam • (Paul no está) taigue si Paul • (no está el estudiante) taigue i estudiante • (no están los estudiantes) manaigue i manestudiante • (Paul no está aquí ahora) tataigue si Paul • (estaba en la granja cuando viniste) estaba yo' gi gualo' anai matto hao
  • gana
  • --
  • haber (v.tb. 'hay', 'hay que')
  • --
  • hacer falta
  • --
  • hacerse
  • (infijo -um-) • (el niño se hizo una persona) tumaotao i patgon • (la mujer se hizo grande) dumánkolo i palao'an • (el pez se hizo pequeño) dumíkike' i guihan
  • hay
  • (hay un niño en Guam) guaha un patgon giya Guam • (solía haber muchos colles en el muelle) estaba bula kareta gi pantalán
  • hay que
  • --
  • ir a (perífrasis de futuro)
  • --
  • necesitar
  • --
  • parecer (v)
  • --
  • poder (v; v.tb.'podría')
  • siña [(si v principal lleva CD espec) + prons 'hu'-V; (si v principal es intr o lleva CD no espec) siña yo' V / siña V yo'] • (puedo ir) siña yo' humanao • (puedo ver una mujer) siña yo' manli'e' palao'an • (puedo ver a la mujer) siña hu li'e' i palao'an • (puedo volar) siña yo' gumupu, siña gumupu yo' • (¿puedo volar? -no / sí) kao siña yo' gumupu? -ahe, ti siña / hunggan, siña yo' • (no podemos ir ahora) ti siña hit manhanao pa'go • (~sufijo '-able') -on/-yon ('mirable' atan > atanon, 'contable' sangan > sanganon; 'amable' guaiya > guaiyayon, 'intercambiable' tulaika > tulaikayon
  • podría
  • --
  • ser (v aux + n; v.tb.'son las','fecha 2')
  • (soy una persona) taotao yo' • (soy bueno) maolek yo' • (el hombre es bueno) maolek i lahi • (el árbol no es grande) ti dankolo i tronko • (Juan es médico) mediku si Juan
  • ser (v aux + adj)
  • --
  • ser (voz pasiva)
  • --
  • ser (expresiones impersonales)
  • --
  • ser (otros)
  • --
  • ser de (origen)
  • --
  • ser de (posesión)
  • --
  • ser de (material)
  • --
  • ser de (resultar (imp))
  • --
  • soler
  • --
  • son las (+ hora; incluye express genéricas de hora; v.tb.'menos cuarto', 'y cuarto', 'y media', 'a 2', 'hora')
  • --
  • tener
  • guaha, gai • (tengo dinero) guaha salape'-hu, gai salape' yo' • (no ~) taya', tai • (no tengo dinero) taya' salape'-hu, tai salape' yo' • (no tengo familia) taya' familia-ku • (tienen dinero) guaha salape'-ñiha, manggai salape' siha • (no tienen dinero) taya' salape'-ñiha, mantai salape' siha • (tengo esposa / no tengo esposa) guaha asagua-hu / taya' asagua-hu • (tiene dinero / no tiene dinero) guaha salape'-ña / taya' salape'-ña • (¿tienes coche? -no, no tengo coche) kao guaha kareta-mu? -ahe', taya' kareta-hu
  • tener que
  • debidi • (tengo que quedarme en Susupe) debidi bai hu saga giya Susupe (v en F) • (tienes que quedarte en casa) debidi un saga gi gima'